Қазақ әдебиетіне «теңіз жыршысы» деген атпен енген Әнес Сарай еңбек жолын журналист болып бастап, прозадан тарихқа, ғылыми тарихқа ауыса отырып, дара соқпақ, сара жол қалыптастыра білді. Жақында біз Әнес ағамен әңгімелескен едік.
– Сіз «Қазақтың аталы сөзiне қа­зақтың жаны, ойы, философиясы, тұр­­мыс қағидаларының барлығы сый­­­ған… Аталы сөздi түсiнетiн, оған мән беретiн, көзi ашық, санасы ояу ұрпақ азайды. Соны уайым етуге болады» дей­сіз. Сіз айтқан көкірек көзі соқыр, санасы таяз ұрпақ қайдан, қалай қалыптасты?
– Біздің қазақ сан ғасырлар көп қиындық көрді. Бірнеше рет өзінің элитасынан айырылды. Кешегі отаршыл заманда көп ұлы­ларымыздан айырылдық. Отаршылдармен текетіресте арғыны айт­­­пағанның өзін­де Исатай, Махамбет, Көті­бар, Иса, Досан, олармен үзеңгілес дала­ның сөз бастаса шешен, ел бастаса кө­сем, қол бастаса батыр – Кенесары, Наурызбай сынды ұлдарынан айырылдық. Бұ­­­лар­­­дың барлығын жо­ғал­ту қазақтың элитасына, тамырына шабылған балта болатын. Ол кешегі 37-де тағы да жайпап кетті. Одан кейінгі соғыс та қазақ хал­­­қы­ның оқыған, елін сүйген, ұлтының қамын жеген ұлыла­рының бәрін алып кетті.
Қазіргі жүрген оқыған дейтін, зиялы дей­тін қауым өзі үзіліп барып қайта жалғанған ұрпақ. Біз шын­ды­ғында топы­рақ пен күлден қайта жаралған адамдармыз. Сондықтан, оларды жоқтан бар бол­ған ұрпақ деп ойлаймын. Сондықтан, оның бойында ке­містік бар. Өте көп кемістік бар. Шындықты айта алмайтын кемістік бар. Жалтақтық кемістік бар. Терең оқыма­ған, дүниені терең пайым­дамаған кемістік бар. Осы кемістіктер жиналып келіп бір кездері мәңгүрттікке әкеліп соқса, одан кейін де алысқа кете қойған жоқ­пыз. Ойымыздың таяздығы, көкжиегі­міздің тарлығы, ойлау қабілеті­міздегі кінә­рат­тардың барлығы осыдан. Тарихты пайым­дағанда, өмірді пайым­дағанда көбіне дара­қы­мыз. Кішкентай нәрсені дабыралап, бүкіл дүниенің бәрін бітіріп тастағандай сезінеміз. Бұның барлығы тек даңғойлықтың басы ғана.
– Бұдан қалай құтыламыз?
– Енді, бұдан бүгін, ертең құтыла ал­майсың. Ол үшін жылдар керек. Ондаған жылдар керек. «Ұлт болам десең, бе­сi­гiңдi түзе», деп кетті кеше Мұхтарлар. Мен, «Шы­рақтарым, мына, біз сияқты бойына ком­му­нистік тәрбиеден сіңген ойы, өмірлік қағи­далары былқ-сылқ еткен, ойымызды өзгерте салуға бейім, жанымыз бөлшек­тен­ген, «раздвоение, разтроение» ұрпақты жөн­ге саламын деп арам тер болмаңдар» дер едім. Жас ұр­пақты, жаңа өсіп келе жатқан, жаңа тәй-тәй тұрған, жаңа мектепке барған ұр­пақты қолдан шығарып алмау керек. Солардан үмітім бар.
– Сіз айтқандай, сол жас ұрпақты қолдан шығарып алмау керек еді. Бірақ, қазір қазақтың жан дүниесі, руханияты, болмысы екіұдай күйде. Ұрпақ екіұдай күйде. Бұл қашанға дейін созылар екен. Ең соңында қазақ опық жеп жүрмей ме?
– Оған амал жоқ. Ол – кешегі күннің сарқыншағы. Оны тамырымен жұлып тастай алмайсың. Бірақ жаны қазақ, қаны қазақ ұрпаққа сенуге болады. Жастар қа­зір сөзге сенбейді. Сөздің парқына барға­нымен, сенбейді. Айтқаныңа күмән­мен қарайды.
– Тәуелсіздік алдық. 21 жыл азат елміз. Кешегі тәй-тәй басқан бала, қа­зір 20-21 жастағы нағыз азамат шағы. Солай бола тұра, тәуелсіз 20 жылда тек қазақ тілінің өзі қазақтың «ақылы, ойы, жүрегі» бола алмай отыр? Иә, Петр Своик…
– Жоқ. Ондайлар бізге қоқан-лоқы көр­сетіп, бізді қорқытып, үркітпей-ақ қойсын. Қазақ тілі өзінің қуатына келеді. Қазақ тілі өз мәртебесіне жетеді. Сол кезде бұл пластинка өзгереді, оп-оңай өзгереді. Жаны жаралы, сырты бүтін, іші түтін бұл ұрпақтың, халықтың маңдайы­­нан сипайтын, арқасынан қағатын ағалар көп керек. Себебі, бұл халық өмірден теперіш көрген, жоғалып барып тірілген халық. Біз орыстың ықпалынан алыстауымыз керек еді. Алыстаудың бір қадамы ретінде латынға көшкеніміз абзал болар ма еді. Мен байқаймын, бұл іргелес көршіміз бұрын кішкене абдырап, сасып қалған еді. Қазір саясатын түзеп алып, ішімізге еніп келе жатыр. Сон­дықтан олардың кирилицасынан кетіп, латынға көшкен дұрыс болар еді. Бұл халық­ара­лық коммуника­циядағы білік­тілі­­­гімізге септігін тигізер еді.
– Сіздіңше, ХХІ ғасыр қазағының рухани-мә­дени деңгейі, мазмұны қан­дай болуы керек? Неге біз кешегі Алаштың заңды жалғасы деңгейіне көтеріле алмай отырмыз?
– Алаш рухын ардақтауда, асқақтатуда әлі ақсап жатқанымыз жасырын емес. Атап айтар болсақ, “Алаш” ұлттық-де­мократиялық партиясы мен “Алашорда” мемлекетiнiң – 95, ал Жаһанша Досмұха­мед­­­ұлының – 125, Ахмет Байтұрсын­ұлы­ның туғанына – 140, ал ағартушы жа­са­ған әлiпбиге – 100 жыл, әрі қарай жалғастыра беруге де болар еді…
Қазақ мемлекеті қалай болуы керек? Алаш қоз­ға­лысы, Алашорда, Алаш партиясы, соның негізін қа­лап, негізгі бір­тұтас идеясын соқырға таяқ ұстат­қан­дай анық жасап кетті. Біз сол жолмен жүрсек, адаспаймыз. Күнделікті қарым-қатынас, алыс-беріс, саясат уақыт өткен сайын дами түседі. Бірақ, Алаш көсемдерінің ұстанымы біздің елдік қағидамыздың өзегі, тамыры, діңі болуы керек еді. Алаш көсемдері қазақты жанымен жақсы көрді. Қазақ үшін жанын берді. Алаш арыстарын бірін-бірінен бөле-жара қа­рау­ға болмайды. Олардың мақсаттары, мүдделері бір болатын. Ол хал­қымыздың ояну кезі еді. Мемле­кеттікке ашық ұмтыл­ған кезі еді. Сол кездегі идеология, бағдарлама дәл қа­зір де біздің шамшырағымыз, бағыт-бағдарымыз болуы керек еді. Сонда біз төрт аяғымыздан тең тұрар едік.
Ұлы заңдар, бағдарламалар бір-ақ рет жасалады. Американың кезінде жасалған заңнамасы өзгеріссіз, ғасырлар бойы жасап келе жатыр. Сол сияқты Алаш кө­семдерінің де заңнамасы мәңгілік. Сон­дықтан, үкімет неге жасамады, анау неге олай, мынау неге бұлай демей әрқай­сымыздың жүрегімізде Алашқа тағзым өлмеуі керек. Азат жылдарда аз да болса Алаш рухы бойымызға сіңді. Ауызды қу шөппен сүртуге болмайды. Халықтың бойында Алаш рухы өшкен жоқ, оны ары қарай дамыту керек-ақ.
– Әнес аға, қазіргі қазақ драматургиясы туралы да сұрағым келіп отыр.
– Қазіргі қазақ драматургиясы – орташа деңгей­дегі драматургия. Оны дамыту үшін көп қаражаттың қажеті жоқ. Ұйымдастыру жұмыстары мен ниет дұ­рыс болса болғаны. Мемлекеттің, ұлттың өсіп, өркен­деу жолы жазушыларсыз, ақын, актерлерсіз болмайды. Мен 20 жыл бойы «Америка» деген журналды жаз­­дырып алып, оқыған адаммын. Сонда түсінгенім, Америкада рухани өмір біз ойла­ған­нан әлдеқайда басқаша. Өте озық. Тек Лос-Анджелестің өзінде 64 театр бар екен. Сол театрларда екі-екіден драматург бар. Сонда бір қаланың театрында 120-130 жазушы-драматург қызмет істей­ді деген сөз. Бұл – мемлекет үшін жазу­шының қаншалықты қа­жет екендігінің ай­ғағы. Рухсыз деген Амери­каның өзінде театрды ұй­ым­дастырып, оның таным тамырын бүкіл жас ұр­пақ­қа, ортаңғы ұр­паққа әсер ету тетіктерін күнбе күн зерт­теп, безбенге салып, қайсысына қандай шығарма керек деп театрлардың көрерме­нін сараптап отырған жазушы-драматургтар. Сондықтан оларда театр дамыды. Оларда театр барлық жанрды қамтиды. Біздегідей бір қойылыммен отыратын заман өтіп кеткен. Театрды рухани азық ретінде пайдалану керек. Театр билік пен халықтың арасын жалғауы керек. Қоғамның өзекті ойы театр арқылы, сахна арқылы айтылуы керек.
– Өзіңіз қазақ үшін не істей алдым, тағы не істеуім керек деп ойлайсыз?
– Мен негізі прозаикпын ғой. Соңғы 20-25 жылдай қазақ тарихының бүге-шігесін зерттеп, 10-15 жыл көлемінде 5 кітап жаздым. Қазір сол тарихты бұр­­малап, кез келген адам өзінше тарих жазып, өз ауылынан, руынан 10-15 батыр шы­ғарып, атақты нояндар шығарып, арам-тер болып, мақтанып жүрміз. Тарихты бүлдіруге әуестігіміз өте күшті. Қазақ тарихында ақтаңдақ беттер өте көп. Бас­қа­ны айтпағанның өзінде, зерттеу, зерделеу нәтижесінде менің түсінге­нім, қал­мақ қырғыны, жоңғармен соғысымыз толық ай­тыл­маған, көп жері қалып қойған. Қал­мақ­тың қазақ еліне шабуылы 1607 жылы басталды. 1607-1723 жылдың арасында­ғы 120 жыл­дық соғыс тарихымыз ұмы­тыл­ған. Бұлардың барлығын қалпына кел­тіру керек. Бұл шындық халық үшін керек. Тарихты зерттеу, түгендеу деген инемен құдық қазғандай қиын. Ондаған құжат­тарды салыстырып барып қана ішінен бір шындықты аласың. Өздерің де білесіңдер, «Еділ-Жайық», «Атырау», «Кө­неліктер», «Ноғайлы», «Көк түрік­тері», «Мұ­хаммед пайғамбардың өмірі», «Исатай мен Махамбет» сынды еңбектер жаздым. Оқырман жылы қабылдады.
– Яғни, біздің тарихымыздың оқыр­ман­ға, ха­лыққа жетпей жатқан тұста­ры өте көп. Соны ха­лықпен қалай қа­уыш­тыруға болады? Мүмкін тарих оқулық­тарын түгелдей қайта жазып шығу керек шығар.
– Түгелдей қайта жазып шығу керек-ақ.
– Мысалы, біз қазақ хандығын, қазақ мем­лекеттілігін Керей-Жәні­бек­тен бастап жүрміз. Шындығында қа­зақ­тың тұңғыш ханы Орыс хан деген пікір де бар.
– «Қазақ хандарының атасы немесе қа­зақтың алғашқы ханы кім?» деген мә­селеде ХІХ ғасырда ғұмыр кешкен белгілі тарихшылар Хаммер, Левшин, Шоқан Уәлиханов бір ауыздан Орыс ханды қазақ хандарының атасы деп, бір тоқтамға келген. Орыс хан Ақ Орданың билігіне келуімен Ақ Орда тәуелсіз мемлекетке айналды. Қазақтың жер кіндігін­дегі Сы­ға­нақты мемлекеттің астанасы етті. Хан ордасын тікті. Ордада Ақ Орданың ақ туы көтерілді. Қазақтың алғашқы армиясы – Алаш мыңдығы осында жасақ­талды. Яғни, Қазақ хандарының атасы Орыс хан болса, ол билеген Ақ Орда неге Қазақ мемлекеті емес?! Егер мұны мойындасақ, қазақ мемле­кеттілігі тарихы әдетте айтып жүргенде­гі­міз­ден 100 жылға ұзармақ екен… Осының бәрін ұрпақ санасына қалай жеткі­зуіміз, сіңіруіміз керек? Біз қазір балаға не оқытамыз деген сұрақ көлденең тартылғанда, расында да тарихты санаға сіңірген дұрыс болар еді.
Қазақ хандары Керей-Жәнібек деген бә­­туә қалыптасып кеткенімен, қазақ хан­да­ры­ның атасы Орыс хан деп отырғаның дұрыс.
Менің зерттеу, түгендеу идеям одан да терең. Біздің тарихымыз, тамырымыз анау Түрік қағанаты. Одан әрі қарай 552 жыл алғашқы Түрік қаған­дығының тарих сахнасына шыққан кезінен бастасақ та қателеспес едік деп ойлаймын.
– Ұрпақ санасына, оқушының тұла бойына сіңіруге тиіс қаншама құнды­лық­тарымыз бар. Әлемдік білім нәрі­мен сусындатамыз деп, жас ұрпақтың дүниетанымына оңды-солды әрнені тықпалап жатамыз. Әлі күнге дейін ата тарихымызды ауызға алмай, алдымен орысша, ағыл­шын­ша сайраға­ны­на мәз боламыз. Білім тілдің ұшында емес, ой түбінде болуы керек қой.
– Біз әлі күнге дейін оқушыны, оқу­лықты бір мақсатқа бағыттап ала алған жоқпыз. Бірақ ағылшын тілін жанталаса оқытып, 1 сы­нып, тіпті, балабақ­ша­дан бастап үйретуге тым әуес болып отырмыз. Ағыл­­шын тілін үй­рену керек. Бірақ әр нәр­сенің өз «нормасы» болғаны жөн. Қа­­зақ баласының санасын 5-ші сы­ныпқа де­йін бөтен нәрсемен «был­ғамау» керек. 5-ші сыныпқа дейін таза саф күйін­де өз ұлты­ның, қазақ халқының болмыс-біті­мін, рухани жандүниесін, қазақ тілі­нің қуат, нәрін бойына сіңіруі керек. Одан кейін ол баланы ештеңемен ала алмай­сың. 5-ші сыныптан кейін басқа әлеммен таныса берсін.
– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен
Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ.
Суретті түсірген
Ерлан ОМАРОВ.

«Егемен Қазақстан» 20.11.2012