Тіл мәселесі – қай кезде де, қандай болмасын қоғамдық құрылыс тұсында да тұғырынан түспеген, әлі де түспейтін толғақты тақырыптардың бірі. Өйткені, тіл – ұлт ұғымын анықтайтын алғышарттың айрықшасы әрі асқағы.

Ал, енді, кез келген дау-дамайын жал­ғыз ауыз сөзбен шешкен жұртымыздың далалық демократиясындағы қасиетті де қасіретті тілінің жөні тіпті бөлек. Әуел­гіде отарлық – озбырлық пиғылда болған патшалы Ресейдің, кейіннен кеудемсоқ коммунистік идеологияның қыспағында қалып, қауқарсыз күй кешкен қазақ тілі «мың өліп, мың тірілген» соқтықпалы- соқпақты сүрлеуге түсті. Дей тұрғанмен де, сол бір алмағайып кезеңнің өзінде тал­пыныс танытып бақты. Алғашқы қара­байыр да болса, қажетті қадамдар сонау 1921 жылдың өзінде-ақ жасалған. Әрі әжептәуір шаралар жүзеге асырылған. Амал не, келе-келе сиырқұймышақтанып барып, аяқсыз қалған.
Одан кейін де, атап айтқанда, 1957 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесі қазақ тілінде іс жүргізу жөнінде тағы да арнайы шешім қабылдаған. Өз кезе­ңіндегі осы бағалы бастама да әуелде қызу қолға алынып, кейіннен бәсең тар­тады да, өткен ғасырдың 70-80-жыл­дарында мүлде саябырсып кетеді.

Әлбетте, бар кінәні келмеске кеткен кертартпа жүйенің мойнына арта салуға да болады. Алайда, байыпты барлауға бармай, бірден ақталудың амалын іздеу де абырой әпере қоймасы анық. Аңсап жеткен азаттық, тегеурінді тәуелсіздігі­міз туған тілімізді өз тұғырына қондыр­ды. Қазақтың қара қылды қақ жарған қайсар тілі мемлекеттік мәртебеге ие болып, ең­се­сін тіктеді. Осындайда Алаш ардақ­ты­сы, ұлт ұстазы атанған Ахмет Бай­тұр­сын­ұлының: «Сөзі жоғалған ұлт­тың өзі де жо­ғалады», деген дара даналығы ойға оралады. Оған заманының заңғар жазу­шы­сы Ғабит Мүсіреповтің: «Әдебиет ұлы болмай, ұлт ұлы болмайды», делінген қанатты қағидасын қосыңыз. Ендеше, ана тілінде іс қағаздарын дұрыс жүргізіп, әртүрлі құжаттарды сауатты жазудың ел мәдениетінің ғана емес, сонымен қатар қай өркениетті қоғам мен мықты деген мемлекеттің де жалпы даму деңгейінің көрнекті көрсеткіші екенін дәлелдеп жа­тудың қажеті жоқ.

Бұл мәселе қазір де күн тәртібінен түскен емес. Тіліміз уақыт өткен сайын ұлықтанып, қанатын кеңге жая түсуде. Ең бастысы, Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың қасиетті де қасіретті қазақ тілінің қазіргі халі мен болашағына қалтқысыз қамқорлықпен қарайтынды­ғын­да. Ондай ерен ерекшелік қол астында қызмет атқаратын біздерге ғана емес, қалың жұртшылыққа да жақсы белгілі. Елбасының бүгінде ел арасына кеңінен таралып кеткен «Тілге деген көзқарас – шындап келгенде, елге деген көзқарас» дегеннен бастап, «Қазақ қазақпен қазақ­ша сөйлессін» дегенге дейінгі аралықтағы алуан түрлі қанатты қағидалары осының айқын айғағы.

Тағы бір арнайы айтатын нәрсе, Мемлекет басшысы – ресми іскерлік сөздерді жақсы білумен бірге, қазақ тілінің бейнелі болмысын да мейлінше меңгерген. Ол кісінің қандайда бір алқалы жиындардың биік мінберлерімен қатар кез келген кездесулерде ағынан жарыла сөзбен сурет сала, суырылып сөйлейтінін, біліктілікпен жеткізе айтатынын аңғармау мүмкін емес. Сондай-ақ, ойымен оңаша қалған қысқа да қат сәттерде жыр жазатынын, шабыттана шырқалатын бірнеше әдемі әндердің сөз мәтіндерінің авторы екенін де көзі қарақты оқырман қауым қалт жібермесе керек. Өйтпеген жағдайда Президент Н.Ә.Назарбаев: «…Дауға салса – алмастай қиған, сезімге салса – қырандай қалқыған, ойға салса – қорғасындай бал­қыған, өмірдің кез келген орайында әрі қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен?!» деген тегеурінді сөз тіркестерін тебірене толғар ма еді?

Бұл ой Елбасының: «Әлеуметтік-эко­номикалық жаңғырту – Қазақстан дамуы­ның басты бағыты» атты биылғы Жол­дауында да жарқын көрініс тапты. Онда «Қазақ тілі, біздің мемлекеттік тіліміз өсіп-өркендеп келеді. 2020 жылға қарай мемлекеттік тілді меңгергендердің қата­ры 95 пайызға дейін жететін болады», деп атап көрсетілгенін көзі қарақты қауым жақсы біледі.

Сонымен қатар, көп ұлттылық пен көп тілділіктің біздің басты құндылықтары­мыз­дың бірі екенін және еліміздің негізгі артықшылықтарының бірі болып табыла­тын­дығына тоқтала келіп, конституция­лық мәртебесі бар мемлекеттік тіліміздің келісті келешегіне көз жүгірте отырып, былай деді: «Еліміздегі барлық мектептер мен оқу орындарында қазақ тілінде оқыту үрдісі жүріп жатыр. Осының бәріне депутаттар мен мемлекеттік қызметкерлер өз үлестерін қосулары керек. Мәселені осылай шешу қажет».

Бұдан асырып не деуге болады? Осы сөздердің аясында бұл саладағы міндет те, жоспар да, іс-шаралар да, шешім де менмұндалап тұрған жоқ па? Ендеше, тілімізді біреу өркендетіп береді деп дә­метуді доғарып, әрқайсысымыз өз міндетімізге алуымыз, сөйтіп, белсене іске жегілуіміз қажет. Сонда Президент міндеттеген 95 пайыздық мерейлі межеге жетіп, ол асуды да абыроймен аларымыз анық. Өкінішке қарай, біраз жерлерде, тіпті мемлекеттік мекеме, билік орындарының басым бөлі­гін­де негізінен құжаттардың басым бөлігі орыс тілінде жазылып, қазақ тіліне ауда­ры­лып жататынын жоққа шығара алма­сы­мыз да даусыз. Дей тұрғанмен де, ауызды қу шөппен сүрте берудің де берері аз.

Біріншіден, бізге ешкім тосыннан: «Құ­жаттарды қазақ тілінде дайындамаң­дар!» деп ұрдажық ұсыныс таңып отыр­ған жоқ. Бұл мәселе де, айналып келгенде, әр мекеменің басшысы мен әр қан­дасымыздың патриоттық сана-сезіміне байланысты. Екіншіден, сол мекеме – ұжымдардағы мамандардың жетіспеушілігі мен қажетті жағдайлардың жасал­мауынан деуіміз керек сияқты. Болмаса, бұл істі де ілгерілетіп алып кетудің алғышарттары жоқ емес.

Атап айтқанда, біз Президент Әкімші­лігінің құрылымдық бөлімшелері өз бас­тамашылығымен әзірлейтін ішкі құжат­тарды (бұйрықтар, хаттамалар, қызметтік жазбахаттар, баянжазба актілері, тағы басқалар) тек мемлекеттік тілде әзірлеуге көшу туралы ұсыныспен шықтық. Алайда, бастамамыздың бірден төрт аяғынан тайпалып кетпейтінін де бағамдаған­дықтан, алдымен 6 ай мерзім ішінде 2 бет­тік, жарты жылдан соң 5 бет көлемін­дегі құжаттар тек қазақша әзірленсін дегенге тоқтадық. Басшылық ұсынысымыз­ды қолдады. Соның нәтижесінде туған тіліміздің қолданылу аясын анағұрлым ауқым­ды ете түсуге мұрындық болып, аяғы­нан нық бастырып жібергенімізді мақ­танышпен айта аламыз. Бұл құп­тар­лық қадам емес пе? Қаны мен жаны қазақ азаматтар қай жерде де осындай орнықты шараларды жасқанбай қолға алып, жауапкершілік жүгін көтеруге жанкештілікпен арқасын тосса, ақсап жүрген мәселе сөзсіз шешімін табады. Енжарлықты еңсеріп, нақты іске көшу ғана керек.

Осы тұрғыда тікелей өзіміз жүзеге асырып жатқан бірер шараға тоқтала кетсек, біздің бөлім Мемлекеттік қызмет және кадр саясаты бөлімімен бірлесіп қазақ тілін оқыту курстарын ұйымдас­тыруға белсене атсалысты. Сектор мең­геру­шісі курстың сабақ жоспары мен дәріс беру әдістемесін қадағалап, тестілеу емтиханына қатысып отырады. Сабақ Әкімшілік қызметкерлерінің тілді білу деңгейіне қарай үш топқа бөлініп жүр­гі­зі­ле­ді. Осы орайда атап өтетін бір жайт – Жалпы бөлімнің бастамасымен қазақ тілін оқытуға бейімделген арнайы линга­фондық сынып дайындалды. Сынып заманауи компьютерлермен және тың­дауыш­­тармен (наушниктермен) жабдық­тал­ған. Ол сыныпта мемлекеттік тілді мең­геруге ынталы 15 қызметкердің бір мез­гілде дәріс алуына болады. Және бір маңызды шара ретінде Президент Әкім­ші­лігі бас­пасөзде мемлекеттік қызметтің бос ор­нына қабылдау үшін конкурстар жа­риялау кезінде үміткерлерге қойы­ла­тын біліктілік талаптарының тізбесіне мемлекеттік тілді білу туралы тармақ енгізді.

Әлбетте, байыбына барған адамға тіл де тірі организм сияқты: өсіп, өркендеп отырады. Өйт­кені, сөз қолданысы да сол тілді тұ­ты­на­тын халықпен бірге жасап, жаңғы­рып тұ­рады. Өткен ғасырда зауыт, үстел, керует, самауырын деген ұғым­дар­мен то­лысқан тіліміз келе-келе балмұздақ, аялдама деген сияқты сұлу сөздермен байы­са, бүгінде саммит, инновация, тағы да басқа көптеген тың түсініктермен түрлене түсті.

Ал ол сөздердің қажеттісін, дұрыс деген баламасын қолданатын қауым өздері екшеп алады. Алғашқы кезде құлаққа тосын естілген құқық, сынып, пайыз сөздері сіңісіп кеткен жоқ па?

Әйтсе де, бір «әттеген-ай» дегізетін жайт, тәуелсіздік тосынсыйларын шексіз еркіндік деп сезіну үрдісі тіл саласына да соқпай өткен жоқ. Әр мекеме өзінің са­лалық сөздіктерін шығарып, біраз оқыр­манды әуре-сарсаңға салғанын несін жа­сырамыз? Сәтін салғанда, ондай тәжірибе тежеліп, қазір қалпына түсіп келеді.

Айналып келгенде, бұл да Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясы­ның құзыретіне келіп тіреледі. Ең алды­мен, Мемтерминком бекітпеген ешқандай сөздік баспадан шықпауға тиіс. Екіншіден, Мемтерминкомның шешімі заң сияқ­ты жалпыға ортақ әрі міндетті болуы қа­жет. Бекіген термин мен сөз тіркесін ешкімнің басқа баламада қолдануға құ­қығы жоқ. Сонда ғана тілдік қорымыз­дағы терминдер біріздендіріледі. Ал оның мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтудегі рөлі ұшан-теңіз.

Біз де бірнеше жыл бойында қорда­лан­ған, іс қағаздарын жүргізуде жиі кездесетін ресми сөз қолданысындағы 52 сөзді іріктеп алып, 2010 жылы Мемтер­минкомның талқысына ұсынғанбыз. Комиссия мүшелері ұсынған терминдеріміз бен сөз тіркестерін түгелдей мақұлдап, кезекті отырыстарының бірінде бекітіп берді. Ондай шапағатты шара алдағы уақытта да жалғасын табатын болады.

Енді біз қызмет етіп отырған мекемеде қазақ тіліндегі құжат айналымы қандай деңгейде, қызметкерлеріміздің мемлекеттік тілді жетік үйренуіне қандай жағдай­лар қарастырылған деген сұрақтарға аз-кем тоқтала кетейін. Жалпы, Әкімшілік бой­ынша былтырғы жылы барлығы 18001 шығыс құжаты әзірленсе, солардың 12775-і мемлекеттік тілде дайындалды. Сөйтіп, 2011 жылы мемлекеттік тілде дайындалған құжаттардың үлесі 71 пайызды құрады. Ал бүгінгі таңдағы үлес – 85,2 пайыз.

Жоғарыда аталған игі істің, оның орындалуын қатаң қадағалап, ай сайын мониторинг жүргізудің арқасында соңғы кезде Президент Әкімшілігінің барлық құрылымдық бөлімшелерінде құжаттар­ды мемлекеттік тілде дайындаудың аясы едәуір кеңіді. Атап айтқанда, біз ұсы­ныспен шыққан 2010 жылы Президент Әкімшілігінен шыққан құжаттардың 33 пайызы ғана мемлекеттік тілде әзірленсе, 2011 жылы олардың көлемінің қаншалық­ты өскеніне жоғарыда тоқталып өттім. Салыстырмалы түрде қазақ тілінде дайын­далған құжаттардың көлемі 2,4 есе артты.

Құрылымдық бөлімшелердің ара­сында көтерілген мәселеге үлкен мән беріп, іс жүргізуде мемлекеттік тілдің қол­дану аясын бір жылда 90-100 пайызға жеткізген Мемлекеттік қызмет және кадр саясаты бөлімінің, Президент Протоколы мен Баспасөз қызметінің, Қауіпсіздік Кеңесінің Ахуалдық орталығының, Қа­зақ­стан халқы Ассамблеясы Хатшылы­ғының, Ақпараттандыру және ақпараттық ресурстарды қорғау бөлімінің жұмыс­тарын айрықша атаған жөн.

Өкінішке қарай, құрылымдық бөлім­шелердің бәрі бірдей мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейтуге өз үлестерін межелеген деңгейде қоса алмай келеді. Бірлі-жарым ұжымдар 61 пайыздан аспа­ды. Бірақ бұл мәселе бойынша былтырғы жылдың қорытындысымен салыстыр­ғанда (тиісінше 7% және 31%) олардың өзінде үлкен ілгерілеушілік байқала­тынын баса айтуға тиіспіз.

Қазақ: «Көш жүре түзеледі», демей ме? Бағалы бастамамыз баянды бола тү­суде. Президент Әкімшілігінің құры­лым­дық бөлімшелерінде іс жүргізуде мемлекеттік тілдің қолданылу аясына қойы­латын талап былтырғы жылдың екінші жарты­сы­нан бері орталық және жергілікті мемлекеттік органдарға да қойылып, олардың да мемлекеттік тілде іс жүргізуіне оң ықпалын тигізуде.

Мемлекеттік тілді іс қағаздарын жүр­гізуге кеңінен кіріктіру мақсатында бұл шаралардың сыртында тындырылып жатқан басқа да жұмыстар аз емес. Оған көшпес бұрын мынадай бір жағдайға арнайы тоқтала кеткен жөн сияқты: біздің бөліміміздің құрамында редакциялық сараптама секторы бар. Бұл – жалпы Әкімшіліктегі бірегей ұжым. Өйткені, бүкіл ел басқару органдарының барша құ­жаттары мен актілерін осы шағын ұжым қызметкерлері бір ізге түсіріп, сараптамадан өткізіп отырады. Олар, сондай-ақ функционалдық негізгі міндеттерімен қатар Әкімшілік қызметкерлерінің күнде­лік­ті жұмыста қолдануы үшін әдістемелік және көмекші құралдар, іс қағаздарында жиі кездесетін терминдер мен сөз тір­кес­терінің анықтамалықтары мен сөздіктерін құрастырып отырады. Қазір Президент Әкімшілігінің ішкі веб-порталына сондай 7 құрал орналастырылған. Олардың ішінде «Екі тілде іс қағаздарын жүргізу» атты анықтамалық пен «Іс жүргізуде жиі кездесетін терминдер мен сөз тіркестерінің қазақша-орысша және орысша-қазақша сөздігі» сияқты әрқайсысы 300 беттік кө­лемдегі екі кітап та бар. Сонымен қатар, Әкімшілікке жаңадан жұмысқа қабылдан­ған қызметкерлер түгелдей әрі міндетті түрде секторда әңгімелесуден өтеді. Онда аударма және редакциялық сараптама са­ласының ерекшеліктері кеңінен тілге тиек етіледі. Тіпті, сектордағы әріптес­тері­міз өз мекемеміздің шеңберінен шы­ғып, орта­лық мемлекеттік органдардың осы салада­ғы істеріне қолғабыс тигізіп отырады. Олар Президент жанындағы Басқару академия­сының тыңдаушылары алдында дәріс оқып, баспасөз бетінде іс-тәжірибелерін бөліседі. Қыркүйек айында тіл мерекесіне орай, министрліктер мен агенттіктерде, облыстық, қалалық әкім­дік­терде өткізілетін тіл жанашырларының байқауларында қазылар алқаларын бас­қа­рып жүр.

Қорыта айтқанда, атқарылған жұмыс­тардың нәтижелілігін, Президент Әкім­шілігінің құрылымдық бөлімшелерінде іс жүргізуде мемлекеттік тілдің орнықты орын алғанын және бұл мәселе бойынша атқарылған жұмыстардың ай сайынғы есебі жасалып, басшылыққа ұсыныла­ты­нын ескерсек, іргелі істеріміздің өз жемісін беретініне нық сенімдіміз.

Мірболат ЖАҚЫПОВ,
Қазақстан Республикасы
Президенті Әкімшілігінің
Жалпы бөлімінің меңгерушісі

Егемен Қазақстан

http://www.egemen.kz/2012/10/05/347465/